Дін мен ұлттық мәдениеттің үйлесуі: қазақы дәстүр мен исламдағы құндылықтардың байланысы

Бұған ең алдымен Ханафи мазхабы мен Матуриди сенім мектебінің ықпалы зор болды. Бұл бағыттар ақылға, логикаға, қоғамдық тәжірибеге сүйенетіндіктен, қазақтың әлеуметтік құрылымымен үйлесім тапты. Халықаралық зерттеушілер атап өткендей, Қазақстан мен Орталық Азиядағы ислам тәжірибесінің ерекшелігі — жергілікті салт-дәстүрді жоққа шығармай, қайта оған исламдық мазмұн дарытуында. Мәселен, қонақжайлық, асар, үлкенге құрмет сынды әдеттер исламдағы садақа, жомарттық, шура қағидаларымен табиғи түрде үндесіп, «қазақы ислам» үлгісін қалыптастырды (Rahimi, 2019; Yemelianova, 2021).
Қазақстандағы исламның негізі — Ханафи мазхабы мен Матуриди сенім мектебі. Бұл бағыт ақылға, қоғамдағы әдет-ғұрыпқа бейім, сондықтан көшпелі өмір салтына үйлесімді болды. Бейсенбаев (2024) зерттеуінде исламдық білім беру дәстүрлі мәдени құндылықтарды ескере отырып дамып келе жатқанын айтады. Бұл исламның тек діни рәсімдермен шектелмей, қоғамдағы тәрбие мен моральдық нормаларды қалыптастырудағы рөлін көрсетеді.
XVIII–XIX ғасырлардағы қазақ қоғамында құқықтық плюрализм қалыптасып, шариғат нормалары мен әдет құқығы қатар қолданылды. Франк (2012) зерттеуінде қазақ қоғамының некелік, мұрагерлік және жауапкершілік салаларында «қосарланған құқықтық тәжірибе» болғаны атап өтіледі. Бұл құбылыс қазақ дәстүрі мен исламдық нормалардың қарама-қарсы емес, өзара толықтырушы сипатта болғанын дәлелдейді.
Қожа Ахмет Ясауидің сопылық ілімі қазақ руханиятында айрықша орын алды. Оның «Диуани хикметінде» ізгілік, қанағат, тәубе, қоғамға қызмет ету идеялары дәріптеліп, олар қазақы ұғымдар – ар-намыс, жомарттық, үлкенді сыйлау құндылықтарымен үйлесті. Девин ДеУис (2016) сопылық дәстүрдің Орталық Азия халықтарының мәдени жадын сақтап қалудағы рөлі зор екенін айтады. Каримов (2024) өз еңбегінде де сопылықтың қазіргі Қазақстанда қоғамдық тұрақтылық пен рухани тұтастықты нығайтуда маңызы ерекше екені көрсетілген. Бұл қазақ қоғамының салт-дәстүрді сақтай отырып, оны исламдық құндылықтармен толықтырғанының дәлелі. XVIII–XIX ғасырларда қазақ қоғамында құқықтық плюрализм қалыптасты. Некеге отыру, мүліктік жауапкершілік, қауымдық дауларда әдет құқығы мен шариғат нормалары қатар қолданылды. Зерттеушілер мұны «қазақы ислам» деп атады (Франк, 2012). Мұндай тәжірибе ислам қағидаларының қоғамның дәстүрлі құрылымын ыдыратпай, керісінше нығайтуға мүмкіндік бергенін дәлелдейді.
Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани хикметі» қазақ дүниетанымында ерекше орын алды. Ол исламдағы рухани кемелдену (ихсан) қағидаларын ар-намыс, қонақжайлық, үлкенді сыйлау сияқты қазақтың дәстүрлі құндылықтарымен ұштастыра білді. Түркістандағы Ясауи кесенесі тек діни орталық емес, мәдени жадтың символына айналды. ЮНЕСКО еңбектерінде Орталық Азиядағы сопылық дәстүрдің мәдени тұтастықты сақтаудағы рөлі ерекше аталады (Девин ДеУис, 2016). Қазақтың беташар, тұсаукесер, ас беру сияқты салттары уақыт өте келе исламдық мазмұнмен толыға түсті. Мәселен, беташарда жас келінге Құран аяттары мен діни насихат айту дәстүрге айналды. ЮНЕСКО 2013 жылы беташарды материалдық емес мәдени мұра ретінде тіркеді, онда оның исламдық мағынамен байытылғаны да атап көрсетілген.
Қазақстандағы исламдық білім мен мәдениет жүйесі зайырлы принциптерге қайшы келмей, Ханафи–Матуриди дәстүрін жалғастыруда. Бұл — мәдени сәйкестікті сақтау мен радикалдық ағымдарға қарсы иммунитет қалыптастырудың негізгі жолы. Бүгінгі күні Sacred Places зерттеулері (Kalanov, 2008) әулие-зираттарға зиярат ету дәстүрінің этномәдени және діни тәжірибе ретінде қатар өмір сүріп келе жатқанын дәлелдейді.

Құндылық сәйкестіктері
•    Қонақжайлық пен жомарттық – исламдағы садақа мен зекет құндылықтарымен сәйкес.
•    Жиын, кеңес – исламдағы шура ұстанымымен үндес.
•    Үлкенді сыйлау, бата алу – ата-ананы құрметтеу туралы ислам дінінің парыздарымен қабысады.
•    Қауымдық еңбек (асар, жылу) – өзара көмек пен қоғамға қызмет ету идеяларымен үйлеседі.

Қазақстандағы исламдық білім беру жүйесі зайырлы негізбен қатар, Ханафи–Матуриди дәстүрін сақтауға басымдық береді. Бұл – діннің қоғамда радикалдық емес, мәдени сәйкестік пен рухани тұрақтылық арнасына бағытталуына мүмкіндік туғызады. Ғылыми еңбектердің ортақ тұжырымы мынадай: қазақы дәстүр мен ислам бірін-бірі ығыстырған емес, қайта бірін-бірі толықтырды. Сопылық мұра, құқықтық тәжірибе, әдет-ғұрыптың исламдық мазмұнға бейімделуі – осы үйлесімнің тарихи дәлелі. Бұл сабақтастық бүгінгі Қазақстан қоғамында да рухани бірегейліктің негізін құрайды. Халықаралық зерттеудің барлығы бір тұжырымға саяды: қазақ қоғамында ислам мен дәстүр қарсы тұрған күштер емес, өзара тоғысқан құндылықтар жүйесі. Дәстүрлі рәсімдер исламдық мазмұнмен толығып, сопылық мұра рухани көпірге айналды, ал Ханафи–Матуриди ілімі құқықтық және мәдени үйлесімге жол ашты. Бұл сабақтастық – қазақ қоғамының рухани тұрақтылығы мен мәдени бірегейлігінің кепілі.